Laurentii - numquam solus incedes

Genealogie Laurentii

Numquam solus incedes

Inhoud

Voetnoten

¹ Een kiel is een werkjas 'zonder voorsluiting, over het hoofd aangetrokken', vroeger vooral gedragen door boeren en werklui, als een voorloper van de "overall".

² Huidige naamvarianten behalve Kilmaes en Kilmoes, zijn o.m. Kielmoes, Kielemoes (meest voorkomend) en Kilemoes.

³ Bron: bevolkingsregisters van 1998 en 2008.

⁴ Tot in Frankrijk (niet op de kaarten).

⁵ Ook 'De Kiel' bij het Noord-Nederlandse eiland Terschelling is een mogelijkheid, maar dit is hoogst onwaarschijnlijk gezien de geografische afstand.

⁶ Het Antwerpse eiland 'Kiel' lag ten zuiden van het Zuiderkasteel van Antwerpen, een inmiddels verdwenen citadel. Het gebied werd in oude teksten ook aangeduid als "Kyle en Bernescot" - merk hoe de eerste benaming aansluit bij de uitspraak "Kiele". Bernescot is vandaag de dag gekend als Beerschot.

(c) Kaartbewerkingen uit (c) familienaam.be, 2008, en (c) cgbfamilienaam.nl, 2017, onder gebruikslicentie. - Bewerking luchtfoto met oude plaatsnamen naar Blog "Ontstaan van Antwerpen" & Frans Janssens, 2007, onder Creative Commons licentie.

Blog - 1724 - Killemaes en het Kiel

Af en toe stoot je op merkwaardige familienamen. Zit er iets van een anglicisme in die naam? Neen, dat is een hedendaagse reflex van interpretatie. Hoe is die naam dan ontstaan en verder geëvolueerd? De moeite om dit eens nader te bekijken.

Een eenvoudige zoektocht op de naam levert al snel verwijzingen op tot in de 13e eeuw. Naamvarianten als Kil(l)emoes, Kiel(e)moes, Killemans, Kielemans duiken op: een Willem Killeman werd in 1293 genoteerd in Hulst (NL), een Jan Killeman in 1392 in Antwerpen, en dan latere vermeldingen als Bernard Kielmannus (1542, Dusseldorf, DE), Joos Kilmaes (1564) en Adriaan Kielmans (1580 Oosterzele).

Verklaringen voor het ontstaan van de naam wijzen op verschillende mogelijkheden:

· verwijzing naar 'het Kiel', bij Antwerpen, tot de 12e eeuw, en eigenlijk al bekend van de 7e eeuw toen de heilig verklaarde Amandus zich schuil hield op het eiland 'Caloes', aan de rechteroever van de Schelde, dat we nu kennen als 'het Kiel';

· verwijzing naar de hoofdstad Kiel van de deelstaat Sleeswijk-Holstein in Duitsland tot de 13e eeuw, eerder waarschijnlijk voor de genoemde Kielmannus in 1542 ⁵;

· De mogelijke afleiding van het woord "kil" als een karakter eigenschap van iemand die een dergelijke uitstraling had;

· Een verwijzing naar een kledingstuk: "de drager van een kiel¹".

Naar mijn bescheiden mening moeten we bij deze naam eerder zoeken in de richting van een plaatsnaam verwijzing, en dan lijkt het Antwerpse Kiel⁶ het meest waarschijnlijk. Het zou dan kunnen gaan om families die migreerden naar de overkant van de Schelde ten opzicht van het van oudsher bekende eiland Caloes (het Kiel).

Kielemoes² lijkt dan een oudere variant van de Brabantse en Oost-Vlaamse naam Killemaes. Het is niet geheel onlogisch dat uitwijkelingen een plaatsnaam of toponiem verwijzing meekregen in hun naam wanneer ze zich in een andere streek vestigden. In die zin betekent "Kielemans" in essentie "die mensen van Kiel".

Op zoek naar migratiepatronen

Van de naamvarianten Killeman()s, Kielemans, vinden we vandaag de dag geen vindplaatsen meer in België. Naamvarianten als Kielemaes, vanaf +/- 1619, zijn vanaf +/- 1724 verdwenen of verdrongen door Killemaes in Oost-Vlaanderen. De spreiding van de familienaam geeft ons geen uitsluitsel over een oorsprong ten zuiden van Antwerpen, maar de vindplaatsen van de voornaamste naamvarianten liggen wel op dezelfde hoogte als 'het Kiel', aan de andere (linker)oever van de Schelde.

De oorsprongsfamilies moeten eerder drastisch gemigreerd zijn naar de overzijde van de Schelde, en vervolgens naar het zuiden, indien de voorouders kwamen van 'het Kiel'. Vermoedelijk gebeurde dit in de periode dat Brussel aan belang won ten opzichte van Antwerpen in het toenmalige hertogdom Brabant.

Om het ontstaan van schrijfvarianten te begrijpen, helpt het rekening te houden met twee aspecten:

· Enerzijds kon bij het noteren een wijziging ontstaan: een geschreven "e" en een geschreven "l" lijken op elkaar, en soms vond een inversie van letters plaats.

· Anderzijds was de manier waarop een naam werd uitgesproken bepalend voor de manier waarop dit genoteerd kon worden. Dat hing af van de het plaatselijk 'dialect', en ook van het 'dialect' van de opsteller - in parochieregisters vaak die van de pastoor die akte nam. Een naam als "Killemans" kon zo worden uitgesproken als "killemaas" (ae als lange "a"), een lange "ie" kon verworden tot een scherpe "i" (onderscheid tussen Kielemans en Killemans), een uitgang als "mans" kon verworden tot "moës" met lange "o" gevolgd door een doffe "e". Dat was zeker zo voor de leefgemeenschappen aan de oevers van de Schelde, waar tot de dag van vandaag nog wordt gesproken over de bewoners van de andere oever als die "van over 't water" en aan het 'dialect' hoort men nog altijd van waar men komt.

Waar komt de naam Killemoes vandaag voor?³

De spreiding westelijk van Brussel ligt in de lijn van het migratiepatroon dat we herkennen van de families met de schrijfvariant met "enkele l".

Waar komt de naam Killemaes vandaag voor?

Deze naamvariant komt vandaag de dag blijkbaar veel voor, met een gelijkaardig kerngebied als Killemoes in de omgeving van Brussel. Het graafschap Vlaanderen trok aan, nààst, of vanuit, het vroegere hertogdom Brabant.

Kilemoes met een enkele "l"

Deze naamvariant komt minder voor, en de spreiding van deze tak wijst er op dat men vanuit het kerngebied verder uitweek naar het westen. Van een oostelijke migratie vonden we geen spoor (zie namenonderzoek Nederland).

In Nederland komt enkel de naam Killema voor, en een verwantschap is niet meteen aantoonbaar.

Kielmoes is dan weer een waarschijnlijke variant, door een inversie van een "l" en "e" of de schrijfwijze van "e" en "l" die in geschreven vorm dit soort lettervarianten in de hand werkte bij verhuizing naar een andere parochie. De (ver)spreiding van deze familienaam sluit aan bij de Killemaes en Kilemoes varianten.

Kielemoes is dan weer een naamvariant die we vandaag de dag ruimer gespreid terugvinden. De (ver)spreiding verwijst ook naar een zelfde kerngebied, met uitwijking naar het westen⁴ en een enkele keer ook naar het oosten. De schrijfvariant Kielmoes lijkt zelfs eerder een variant op Kielemoes wanneer je naar de spreiding kijkt.